√ دسترسی به خدمات تامین آب شرب در ایران

۱. دسترسی به آب شرب در مناطق شهری

بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت نیرو و داده‌های منتشرشده توسط سازمان‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی (World Bank) و برنامه مشترک نظارت سازمان جهانی بهداشت (WHO) و یونیسف (UNICEF-JMP)، دسترسی به آب شرب سالم در مناطق شهری ایران در سال‌های اخیر به بیش از ۹۹.۸٪ رسیده است. این عدد، نسبت به میانگین جهانی (حدود ۸۵.۷٪ در سال 2022) بسیار بالاتر است و نشان‌دهنده عملکرد مطلوب ایران در این حوزه است.

گزارش «JMP 2023» به‌روشنی نشان می‌دهد که ایران در طبقه‌بندی کشورهایی قرار دارد که بخش عمده‌ای از جمعیت شهری آن‌ها به منابع آب آشامیدنی "مدیریت‌شده ایمن" (Safely Managed Drinking Water) دسترسی دارند. این منابع شامل آبی است که در دسترس، در دسترس دائم، و بدون آلودگی میکروبی یا شیمیایی می‌باشد.

دولت ایران از طریق افزایش تعداد تصفیه‌خانه‌های شهری از ۲۷ واحد در سال ۱۳۶۵ به ۱۶۹ واحد در سال ۱۴۰۲، بهبود کیفیت شبکه‌های انتقال، و ارتقاء نظارت‌های بهداشتی موفق شده است به این شاخص بالا دست یابد. به‌طور خاص، کنترل کیفیت آب در شبکه‌های توزیع شهری از طریق آزمایشگاه‌های مرجع، مطابق با استانداردهای ملی و توصیه‌های WHO انجام می‌شود.

البته در برخی مناطق، به‌ویژه کلان‌شهرهایی مانند تهران، مشهد، اهواز و کرمان، مشکلاتی مانند فرسودگی شبکه‌ها، تلفات آبی، وابستگی به منابع آسیب‌پذیر (سدها و منابع زیرزمینی) همچنان به عنوان چالش مطرح است. در پاسخ به این مشکلات، برنامه‌هایی برای هوشمندسازی شبکه‌های آبرسانی، نوسازی خطوط لوله، و ارتقاء تاب‌آوری تأمین آب در برابر خشکسالی در حال اجراست (3-1).

 

2. دسترسی به آب شرب در مناطق روستایی ایران 

دسترسی به آب شرب سالم در مناطق روستایی ایران طی چهار دهه گذشته، بهبود چشمگیری داشته است. بر اساس داده‌های رسمی منتشرشده توسط وزارت نیرو، شرکت آب و فاضلاب کشور و گزارش‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی (World Bank) و برنامه مشترک WHO و یونیسف (UNICEF-JMP)، میزان دسترسی جمعیت روستایی ایران به منابع آب آشامیدنی پایدار به ۸۷–۸۹ درصد رسیده است.

در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، این عدد کمتر از ۲۰٪ بود؛ اما با اجرای طرح‌های ملی آبرسانی روستایی از جمله «طرح ملی آبرسانی ۳۰۳۰» و «آبرسانی اضطراری به مناطق دارای تنش آبی»، شرایط به‌صورت بنیادین تغییر یافت. این طرح‌ها شامل احداث خطوط انتقال آب، ایجاد سامانه‌های نمک‌زدایی در استان‌های جنوبی، حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، ساخت مخازن ذخیره و ایستگاه‌های پمپاژ بوده‌اند.

طبق گزارش JMP 2023، ایران از نظر درصد جمعیت روستایی دارای دسترسی به منابع آب آشامیدنی «بهبود یافته» (Improved Drinking Water Sources) در رده بالایی در میان کشورهای در حال توسعه قرار دارد. این منابع شامل آب لوله‌کشی، چاه‌های محافظت‌شده، چشمه‌های ایمن و تانکرهای توزیع‌شده توسط شرکت‌های آبرسانی است.

چالش‌های باقی‌مانده: با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، همچنان در برخی مناطق مرزی، عشایری و کوهستانی، مانند استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و هرمزگان، مشکلاتی از جمله عدم پوشش شبکه آبرسانی، کیفیت پایین آب، و نبود پایداری تأمین وجود دارد. در این مناطق، شرکت آب و فاضلاب روستایی با همکاری نهادهایی مانند بنیاد برکت، قرارگاه امام حسن (ع)، و بخش خصوصی پروژه‌های جدیدی را آغاز کرده است.

همچنین برخی از روستاها به صورت فصلی با کم‌آبی روبه‌رو هستند و آبرسانی با تانکرهای سیار انجام می‌شود. در بسیاری از این مناطق، تأمین آب از طریق منابع زیرزمینی با خطراتی نظیر شور شدن یا آلودگی نیترات مواجه است.

اقدامات جدید: در سال‌های اخیر، استفاده از فناوری‌های انرژی خورشیدی برای پمپاژ آب، مدیریت هوشمند مصرف و ایجاد سامانه‌های تصفیه کوچک مقیاس محلی در دستور کار قرار گرفته‌اند (7-4).

 

3. مقایسه با میانگین جهانی

بر اساس آخرین داده‌های بانک جهانی و گزارش مشترک برنامه پایش سازمان جهانی بهداشت (WHO) و یونیسف (UNICEF-JMP)، سطح دسترسی جمعیت روستایی جهان به منابع آب آشامیدنی «بهبود یافته» در سال 2022 حدود ۶۰٪ بوده است. در این میان، ایران با ثبت نرخ ۸۷ تا ۸۹٪ دسترسی در مناطق روستایی، بالاتر از میانگین جهانی و بالاتر از بسیاری از کشورهای منطقه و در حال توسعه قرار دارد.

 

مقایسه آماری با سایر کشورها (سال 2022 – منبع: World Bank, JMP)

 

تحلیل:
ایران با ثبت دسترسی بالای ۸۷ درصد در مناطق روستایی، نه‌تنها بالاتر از میانگین جهانی، بلکه در جایگاهی مشابه یا بالاتر از برخی کشورهای همسایه مانند مصر و عربستان سعودی قرار دارد. این موفقیت حاصل سرمایه‌گذاری دولت در توسعه زیرساخت‌ها، راه‌اندازی طرح‌های آبرسانی اضطراری و استفاده از فناوری‌های جدید در مناطق کم‌برخوردار بوده است.

چالش‌های جهانی و جایگاه ایران

طبق گزارش JMP 2023، در سطح جهانی حدود ۲.۲ میلیارد نفر هنوز به خدمات پایه آب شرب دسترسی ندارند که بخش عمده آن‌ها در آفریقا و جنوب آسیا متمرکز هستند. ایران با دسترسی نزدیک به ۹۰ درصدی، در زمره کشورهایی قرار دارد که موفق به عبور از آستانه بحرانی تأمین اولیه شده، اما همچنان باید برای رسیدن به هدف نهایی «دسترسی همگانی ایمن و پایدار» تلاش کند (10-8).

 

√ اقدامات زیرساختی انجام‌شده

در سال‌های اخیر، ایران با چالش‌های متعددی در زمینه تأمین آب شرب مواجه بوده است، از جمله کاهش منابع آب، تغییرات اقلیمی و افزایش تقاضا. برای مقابله با این چالش‌ها، اقدامات زیرساختی متعددی انجام شده است. در ادامه، به بررسی این اقدامات با استناد به منابع علمی معتبر می‌پردازیم:​

۱. افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های آب شرب با رویکرد پدافند غیرعامل

مطالعه‌ای توسط جلالی فراهانی و همکاران (۱۴۰۱) نشان می‌دهد که تاب‌آوری زیرساخت‌های آب شرب کشور نیازمند توجه به مؤلفه‌هایی مانند مقاومت، ترمیم‌پذیری، آمادگی و پایداری است. این پژوهش با استفاده از روش معادلات ساختاری، چارچوبی برای افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های آب شرب ارائه داده است (11).

۲. مدیریت تأمین آب آشامیدنی در بحران‌های کمی و کیفی

در مقاله‌ای از عرب (۱۳۹۴)، به بررسی بهترین شیوه‌های اجرایی مدیریت تأمین آب در شرایط بحرانی پرداخته شده است. این مطالعه تأکید می‌کند که برای تأمین پایدار آب، نیاز به استراتژی‌های بلندمدت و مدیریت صحیح منابع آب آشامیدنی در سطوح مختلف وجود دارد (12).

۳. ارزیابی زیرساخت‌های موردنیاز برای تأمین آب آشامیدنی

تحقیقی در سال ۲۰۱۵ توسط آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا نشان داد که تأسیسات آب آشامیدنی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان برای ساخت و بازسازی خطوط لوله، سیستم‌های تصفیه آب و مخازن ذخیره‌سازی هستند. این مطالعه اهمیت برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب را برای تأمین سلامت عمومی و رفاه اقتصادی جوامع برجسته می‌کند (13).

 

۴. انتقال آب از دریاهای آزاد به مناطق خشک

مطالعه‌ای درباره انتقال آب از دریای عمان به استان یزد نشان می‌دهد که این پروژه‌ها می‌توانند تأثیرات زیست‌محیطی قابل توجهی داشته باشند. ضروری است که در اجرای چنین پروژه‌هایی، ارزیابی‌های دقیق زیست‌محیطی انجام شود تا از آسیب به اکوسیستم‌ها جلوگیری شود (14).

 

√ چالش‌های باقیمانده 

۱. ضعف حکمرانی و ساختارهای مدیریتی

مطالعات علمی نشان می‌دهد نبود هماهنگی بین نهادهای متولی، فقدان شفافیت در اطلاعات، و نبود برنامه‌های مشارکتی با ذی‌نفعان، از مهم‌ترین عوامل ضعف حکمرانی منابع آب در ایران هستند (11).

۲. فرسودگی زیرساخت‌ها و هدررفت بالا

بیش از 25 درصد از آب شرب در خطوط لوله فرسوده شهری و روستایی هدر می‌رود. نبود سرمایه‌گذاری کافی برای نوسازی شبکه توزیع، از دلایل اصلی تداوم این مشکل است (12).

۳. آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی

ورود فاضلاب‌های صنعتی و کشاورزی به منابع آب زیرزمینی و سطحی، موجب کاهش کیفیت آب شرب در بسیاری از مناطق کشور شده است (16).

۴. بهره‌برداری بیش از ظرفیت منابع آبی

برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به‌ویژه در دشت‌ها، منجر به افت سطح آب و پدیده فرونشست شده است. در برخی مناطق، دسترسی به آب شرب پایدار با تهدید جدی مواجه شده است (17).

۵. تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی

افزایش دمای هوا، کاهش بارش و وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی، باعث کاهش منابع تجدیدپذیر آبی و افزایش فشار بر زیرساخت‌های تأمین آب شده است (17).

۶. تخصیص نامتوازن منابع آب

بیش از 90٪ آب کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، در حالی که سهم بخش خانگی بسیار کمتر است. این نابرابری در تخصیص موجب ناتوانی در تأمین پایدار آب شرب در برخی مناطق شده است (18).

 

 

√ منابع 

1. World Bank Database – Access to Drinking Water (% of urban population) https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SAFE.UR.ZS
2. WHO & UNICEF – Joint Monitoring Programme for Water Supply, Sanitation and Hygiene (JMP) Report, 2023
   https://washdata.org/reports/jmp-2023-wash-households
3. وزارت نیرو – شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، گزارش ملی وضعیت آب شرب شهری (۱۴۰۲) https://www.moe.gov.ir
4. World Bank Database – Rural population with access to improved water sources (%): https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SAFE.RU.ZS
5. WHO & UNICEF Joint Monitoring Programme (JMP) Report – 2023: https://washdata.org/reports/jmp-2023-wash-households
6. وزارت نیرو – شرکت مهندسی آب و فاضلاب روستایی کشور، گزارش عملکرد سال ۱۴۰۲: https://www.abfar.ir
7. دفتر توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست‌جمهوری، گزارش ویژه خدمات زیربنایی روستاها (۱۴۰۱)

8. World Bank – Rural population with access to improved water sources (%):
   https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SAFE.RU.ZS

9. WHO & UNICEF – Joint Monitoring Programme for Water Supply, Sanitation and Hygiene (JMP) 2023 Report:
   https://washdata.org/reports/jmp-2023-wash-households

10. UNICEF – Global Progress on Household Drinking Water, Sanitation and Hygiene 2000–2022:
    https://data.unicef.org/resources/progress-on-drinking-water-sanitation-hygiene-2023-update/

11. جلالی فراهانی، غلامرضا؛ نکویی، محمدعلی؛ آب‌پرور، احمد. (۱۴۰۱). "تاب‌آوری زیرساخت‌های آب شرب کشور با رویکرد پدافند غیرعامل". نشریه مطالعات دفاعی استراتژیک، دوره ۲۰، شماره ۹۰، صفحات ۱۱۵-۱۳۶.​
12. عرب، فهیمه. (۱۳۹۴). "مدیریت تأمین آب آشامیدنی در بحران‌های کمی و کیفی". دومین همایش ملی آب، انسان و زمین.​
13. "ارزیابی زیرساخت‌های موردنیاز برای تأمین آب آشامیدنی". آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا، ۲۰۱۵.​
14. "انتقال آب از دریاهای آزاد به استان یزد". نشریه مدیریت منابع آب و محیط‌زیست ایران.
15. زرگر، نسرین و همکاران (1400). «تحلیل چالش‌های مدیریتی منابع آب در ایران». نشریه علوم و مهندسی منابع آب ایران، 17(1).

16. یوسفی، مریم و همکاران (1399). «تحلیل اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب زیرزمینی ایران». مجله تحقیقات منابع آب ایران، 15(2).

17. سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA). (2015). “Drinking Water Infrastructure Needs Survey and Assessment.”د EPA Website