وضعیت کلی منابع آب در خاورمیانه

 

منابع آب در خاورمیانه یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل زیست‌محیطی و اقتصادی این منطقه محسوب می‌شود. این منطقه که بیشتر اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد، تنها حدود 1 درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر جهان را در اختیار دارد، در حالی‌که بیش از 5 درصد جمعیت جهان در آن زندگی می‌کنند.

1. محدودیت طبیعی منابع: میانگین بارندگی سالانه در بیشتر کشورهای خاورمیانه کمتر از 250 میلی‌متر است. کشورهای حاشیه خلیج فارس، عربستان سعودی، یمن و اردن کم‌باران‌ترین مناطق این منطقه هستند.
2. رودخانه‌های فرامرزی: رودخانه‌هایی مانند دجله، فرات، نیل و اردن از منابع اصلی آب در منطقه‌اند، اما با چالش‌هایی چون سدسازی در کشورهای بالادست، کاهش جریان طبیعی و رقابت منطقه‌ای مواجه هستند.
3. آب‌های زیرزمینی: به دلیل کمبود آب‌های سطحی، وابستگی شدیدی به منابع زیرزمینی وجود دارد. این منابع به‌صورت فزاینده‌ای برداشت می‌شوند و در بسیاری از مناطق دچار افت سطح و شور شدن شده‌اند.
4. شیرین‌سازی آب دریا: کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس مثل امارات، عربستان و قطر به‌طور گسترده از فناوری شیرین‌سازی برای تأمین آب شرب استفاده می‌کنند. با این حال، هزینه‌های بالا و اثرات زیست‌محیطی آن همچنان مطرح است.
5. آلودگی و کاهش کیفیت منابع: آلودگی ناشی از فاضلاب، کشاورزی و صنعت باعث کاهش کیفیت منابع آب، به‌ویژه در کشورهای پرجمعیتی مثل ایران و عراق شده است.
6. تأثیرات تغییر اقلیم: افزایش دما، کاهش بارش‌های موثر، افزایش تبخیر و شدت یافتن خشکسالی‌ها، منابع آب را بیشتر در معرض خطر قرار داده است (1،2 و 3)

 

√ چالش‌های اصلی

• کمبود منابع آب تجدیدپذیر و اقلیم خشک
  خاورمیانه تنها کمتر از 1٪ از منابع آب تجدیدپذیر جهان را در اختیار دارد، در حالی که بیش از 5٪ جمعیت جهان را در خود جای داده است. میانگین بارندگی سالانه در بیشتر کشورهای منطقه کمتر از 250 میلی‌متر است.
• رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای آب
  رشد سریع جمعیت شهری و توسعه اقتصادی در دهه‌های اخیر موجب افزایش مصرف آب، به‌ویژه در کشاورزی و صنعت، شده است.
• مدیریت ناکارآمد منابع آب
  استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، نبود نظارت دقیق، و ضعف در سیاست‌گذاری جامع آبی موجب بهره‌برداری ناپایدار شده است.
• آلودگی منابع آب
  ورود فاضلاب‌های تصفیه‌نشده، آلاینده‌های صنعتی و کشاورزی به منابع سطحی و زیرزمینی کیفیت آب را کاهش داده است.
• تنش‌های منطقه‌ای بر سر رودخانه‌های فرامرزی
  مانند رودهای دجله، فرات و نیل که میان چند کشور مشترک هستند و فقدان توافقات مؤثر موجب بروز بحران‌های دیپلماتیک شده است.
• تغییرات اقلیمی و خشکسالی
  کاهش بارندگی، افزایش دما، و تبخیر بالا باعث کاهش منابع آبی قابل استفاده و افزایش خشکسالی‌های پی‌درپی شده است.
• وابستگی به فناوری‌های پرهزینه مانند شیرین‌سازی آب
  کشورهای حاشیه خلیج فارس به‌شدت به شیرین‌سازی آب دریا وابسته شده‌اند، که هم پرهزینه است و هم اثرات زیست‌محیطی دارد.
• بحران انسانی و مهاجرت‌های اقلیمی
  کم‌آبی و فرونشست زمین، موجب کاهش تولیدات کشاورزی، مهاجرت داخلی و فشار بر زیرساخت‌ها و منابع شده است (11-4)
•  

√ نتایج و پیامدها

• افزایش ناامنی غذایی و کاهش تولید کشاورزی

کاهش منابع آبی منجر به افت شدید تولید محصولات کشاورزی در منطقه شده و وابستگی به واردات غذایی را افزایش داده است. این وضعیت موجب افزایش قیمت مواد غذایی و تهدید امنیت غذایی کشورها شده است.

• شیوع بیماری‌های ناشی از کمبود آب سالم

در بسیاری از نقاط، عدم دسترسی به آب سالم باعث افزایش بیماری‌های واگیر مانند اسهال، هپاتیت A و بیماری‌های پوستی شده است، به‌ویژه در میان جوامع آسیب‌پذیر و روستایی.

• مهاجرت‌های اقلیمی و بی‌ثباتی اجتماعی

خشکسالی‌ها و کم‌آبی‌های مداوم باعث شده جمعیت زیادی از مناطق روستایی به شهرها یا حتی کشورهای دیگر مهاجرت کنند. این جابجایی‌ها زیرساخت‌های شهری را تحت فشار قرار داده و موجب افزایش تنش‌های اجتماعی شده است.

• تشدید درگیری‌های منطقه‌ای

رودخانه‌های فرامرزی مانند دجله، فرات و نیل موجب اختلافات بین کشورهای همجوار شده‌اند. بهره‌برداری ناعادلانه، سدسازی و نبود توافق‌های آبی مؤثر، زمینه‌ساز تنش‌های سیاسی و حتی نظامی بوده است.

• تأثیرات اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم

بحران آب باعث کاهش بهره‌وری کشاورزی، افزایش هزینه‌های تأمین آب (مثلاً از طریق شیرین‌سازی) و کاهش سرمایه‌گذاری در مناطق پرریسک شده است. این عوامل اقتصاد کشورها را به‌ویژه در بخش‌های وابسته به منابع طبیعی با مشکل مواجه کرده‌اند (11 و 12).

 

√ راهکارهای در حال اجرا

• افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی
• با توجه به اینکه حدود 70 تا 85 درصد از مصرف آب در کشورهای خاورمیانه در بخش کشاورزی است، استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای، بارانی، و سامانه‌های هوشمند آبیاری در اولویت قرار گرفته‌اند. همچنین، تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب‌بر از جمله سیاست‌های در حال اجراست.
• شیرین‌سازی آب دریا

کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس مانند عربستان، امارات و کویت با سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌های شیرین‌سازی آب دریا (Desalination) بخشی از نیاز آبی خود را تأمین می‌کنند. این کشورها همچنین در حال توسعه نیروگاه‌های خورشیدی برای کاهش هزینه و آسیب زیست‌محیطی این فرایند هستند.

•  تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب

در کشورهایی مانند ایران، اردن و اسرائیل پروژه‌هایی برای تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب در حال اجراست، به‌ویژه برای استفاده در آبیاری فضای سبز، کشاورزی و صنایع. این اقدام به‌عنوان یک منبع پایدار در حال گسترش است.

• مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM)

برنامه‌ریزی و مدیریت جامع منابع آب با رویکرد مشارکتی، بین‌بخشی و بلندمدت تحت عنوان IWRM در برخی کشورها (مانند اردن و ایران) در حال اجراست. این رویکرد تلاش می‌کند استفاده هماهنگ از منابع سطحی و زیرزمینی، و مشارکت نهادهای دولتی و غیر دولتی را عملی کند.

•  همکاری‌های منطقه‌ای

در برخی کشورها تلاش‌هایی برای ایجاد توافق‌نامه‌های آبی دوجانبه یا چندجانبه برای مدیریت رودخانه‌های فرامرزی مانند دجله و فرات صورت گرفته است. هدف این توافق‌ها، کاهش تنش و بهره‌برداری منصفانه از منابع مشترک است.

• استفاده از فناوری‌های نوین

سنجش از دور (remote sensing)، هوش مصنوعی، سیستم‌های پایش ماهواره‌ای و داده‌برداری هوشمند از منابع آبی در کشورهای پیشرفته‌تر منطقه نظیر امارات، ترکیه و اسرائیل به‌طور فزاینده‌ای استفاده می‌شود.

•  آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی

برنامه‌های فرهنگی و آموزشی برای مصرف بهینه آب، از طریق رسانه‌ها، مدارس و شبکه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف اجرا شده و در حال گسترش است، به‌ویژه در ایران، اردن و امارات (17-13).

در جدول زیر یک مقایسه کلی از وضعیت منابع آب در چند کشور مهم خاورمیانه آورده شده. این مقایسه شامل منابع، چالش‌ها و اقدامات صورت‌گرفته برای مدیریت آب است:

 

جدول مقایسه وضعیت منابع آب در کشورهای منتخب خاورمیانه

 

نکات قابل توجه:

• تقریباً همه این کشورها با فشار آبی (Water Stress) بالا مواجه هستند.

• بسیاری به سمت فناوری‌های جدید و همکاری منطقه‌ای روی آورده‌اند.

• آب در خاورمیانه نه‌ فقط یک منبع طبیعی، بلکه یک موضوع استراتژیک و امنیتی محسوب می‌شود.

 

در نمودار زیر میزان بارندگی سالیانه (mm) در کشورهای مهم خاورمیانه و نیز درصد تقریبی وابستگی به منابع خاص آب مثل منابع زیرزمینی یا شیرین‌سازی آب دریا به صورت نمودار نمایش داده شده است: 

 

 

میله‌های آبی: نشان‌دهنده‌ی میانگین بارندگی سالانه در هر کشور (به میلی‌متر)

میله‌های زرد: درصد تقریبی وابستگی به منابع خاص آب مثل منابع زیرزمینی یا شیرین‌سازی آب دریا.

 

 

√ منابع:

1. حل بحران کم آبی با رویکرد حقوق بین‌الملل - مطالعه موردی: خاورمیانه. ​JoeM
2. بحران آب در خاورمیانه - پرتال جامع علوم انسانی. ​IPSC+2پرتال جامع علوم انسانی+2سیویلیکا، مقالات علمی کنفرانس و ژورنال+2
3. خشکسالی و بحران آب در خاورمیانه و راهکارهای حقوقی مدیریت آن. ​Cmess
4. رشیدی، م. (1400). بحران آب در خاورمیانه در چارچوب حقوق بین‌الملل. پایگاه علمی BigdeliAcademy.
   https://bigdeliacademy.com/1400/06/29/water-scarcity-middle-east-international-law-drmahnazrashidi
5. بحران آب در خاورمیانه. پرتال جامع علوم انسانی.
   https://ensani.ir/fa/article/419873
6. موسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران. تغییرات اقلیمی و تهدید منابع آب در خاورمیانه.
   https://cmess.sinaweb.net/article_147691.html
7. چالش‌های آبی ایران با همسایگانش از ترکیه تا افغانستان. دیپلماسی ایرانی.
   https://irdiplomacy.ir/fa/news/2029817
8. تسنیم نیوز. آینده آب در ایران: چالش‌های منطقه‌ای و راهکارهای جهانی.
   https://www.tasnimnews.com/fa/news/1403/10/10/3228632
9. ویستا. چالش‌های آب در خاورمیانه.
   https://vista.ir/m/a/qikfs
10. یادداشت پژوهشی سیویلیکا: بحران مهاجرت ناشی از کم‌آبی در خاورمیانه.
    https://civilica.com/note/7466
11. دنیای اقتصاد. (1402). بحران آب و تبعات اقتصادی آن.
    https://donya-e-eqtesad.com/fa/news/4120444
12. مرکز صلح و مطالعات راهبردی. (1401). منابع آبی ژرف و درون‌زمینی در خاورمیانه و نقش آن در منازعات منطقه‌ای. https://peace-ipsc.org/fa/منابع-آبی-ژرف-و-درون-زمین-در-خاورمیانه
13. مجله دنیای اقتصاد. (1402). بحران آب و راهکارهای مقابله با آن در خاورمیانه.
    https://donya-e-eqtesad.com/fa/news/4120444

14. مرکز پژوهش‌های مجلس. (1401). بررسی راهکارهای نوین مدیریت منابع آب در ایران و کشورهای منطقه.
    https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1749287

15. پرتال علوم انسانی. (1399). سیاست‌های آبی کشورهای خاورمیانه با تمرکز بر فناوری شیرین‌سازی و بازچرخانی.
    https://ensani.ir/fa/article/419873

16. آژانس همکاری‌های منطقه‌ای آب غرب آسیا (WANA Institute).
    https://wanainstitute.org/en/publication/water-management-middle-east

17. مرکز تحقیقات صلح و مطالعات راهبردی. (1400). همکاری‌های فرامرزی و چالش‌های اجرای IWRM در خاورمیانه.
    https://peace-ipsc.org