وضعیت منابع آب در ایران یکی از بحرانی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی کشور در چند دهه اخیر محسوب می‌شود. این بحران نتیجه ترکیبی از عوامل اقلیمی، مدیریتی، جمعیتی و مصرفی است. 

۱. وضعیت اقلیمی ایران و منابع طبیعی آب

● بارش اندک و نامتوازن:

• میانگین بارش سالانه ایران حدود 228 میلی‌متر است که یک‌سوم میانگین جهانی (حدود ۸۶۰ میلی‌متر) محسوب می‌شود.

• توزیع بارش نیز بسیار نامتوازن است؛ به‌طوری‌که شمال کشور (به‌ویژه استان گیلان) تا بیش از ۱۵۰۰ میلی‌متر بارش دارد، اما جنوب‌شرقی کشور (مانند سیستان و بلوچستان) ممکن است کمتر از ۵۰ میلی‌متر بارش سالانه داشته باشد (1).

● تبخیر بالا:

• ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تبخیر سالانه را دارد؛ در برخی مناطق تا ۳۰۰۰ میلی‌متر تبخیر سالانه گزارش شده است، که باعث از دست رفتن بخش قابل‌توجهی از منابع آب سطحی می‌شود (7).

 

۲. منابع آب در ایران

● آب‌های سطحی:

• رودخانه‌هایی مانند کارون، زاینده‌رود، سفیدرود از مهم‌ترین منابع آب سطحی ایران هستند.

• کاهش دبی رودخانه‌ها در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی، سدسازی‌های بی‌رویه و مصرف بالا برای کشاورزی بوده است (2).

● آب‌های زیرزمینی:

• چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق منابع اصلی آب زیرزمینی هستند.

• برداشت بی‌رویه باعث شده سطح سفره‌های زیرزمینی به شدت کاهش یابد و در برخی مناطق، فرونشست زمین رخ دهد (مثل دشت ورامین، دشت مشهد و استان یزد) (4).

 

۳. چالش‌ها و دلایل بحران آب

● مدیریت ناکارآمد منابع:

• نبود برنامه‌ریزی یکپارچه ملی در مدیریت منابع آب.

• تصمیمات بخشی‌نگر در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف بدون هماهنگی (10).

● کشاورزی ناکارآمد:

• حدود ۹۰ درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی استفاده می‌شود.

• سیستم‌های آبیاری سنتی، نبود الگوی کشت متناسب با اقلیم و کاشت محصولات پرآب‌بر (مانند برنج، هندوانه و ذرت) باعث هدررفت گسترده منابع آب شده است (11).

● رشد جمعیت و افزایش شهرنشینی:

• افزایش تقاضای آب برای مصارف شرب و صنعتی.

• گسترش ساخت‌وساز و آلودگی منابع آب (12).

● تغییر اقلیم و خشکسالی:

• افزایش دما و کاهش بارندگی در دهه‌های اخیر.

• تکرار خشکسالی‌های شدید و طولانی‌مدت (5).

 

۴. پیامدهای بحران آب

• خشک شدن دریاچه‌ها: مانند دریاچه ارومیه، هامون، بختگان (8).

• فرونشست زمین: به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی، در برخی دشت‌ها تا بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال (6).

• کاهش تولید کشاورزی و مهاجرت روستاییان.

• تنش‌های اجتماعی و اعتراضات محلی (مثلاً در اصفهان و خوزستان).

• افزایش ریزگردها به دلیل خشک شدن تالاب‌ها و بیابانی شدن مناطق حاصلخیز (6، 8 و 9).

 

۵. راهکارها و پیشنهادات

● اصلاح الگوی مصرف:

• استفاده از آبیاری قطره‌ای و تحت فشار در کشاورزی.

• ترویج الگوی کشت سازگار با اقلیم هر منطقه.

● بازچرخانی آب:

• تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب‌ها برای صنعت و کشاورزی.

● فرهنگ‌سازی:

• آموزش همگانی درباره صرفه‌جویی در مصرف آب.

• مشارکت مردم در مدیریت منابع آب.

● توسعه فناوری:

• استفاده از تکنولوژی‌های نوین در شیرین‌سازی آب در مناطق جنوبی.

• استفاده از سنجش از راه دور و هوش مصنوعی برای پایش منابع آب (2، 10و 11 و 13).

 

متاسفانه کشور ایران جزو کشورهایی‌ است که به علت برداشت بی رویه آب های زیرزمینی بیشترین نرخ فرونشست جهان را دارد (در بعضی مناطق تا ۳۵ سانتی‌متر در سال) (4، 6 و 7)

مهم‌ترین مناطق:

 

 مناطق با خشکسالی شدید و پایدار

خشکسالی به معنی کم‌بارشی در دوره زمانی مشخص می باشد. اما در ایران، این پدیده مزمن شده و حالت خشکسالی ساختاری پیدا کرده است.

مناطق با خشکسالی شدید:

 

نقشه کلی (توصیفی)

اگر نقشه کشور را در نظر بگیریم:

• نوار شرقی و مرکزی کشور (از سیستان تا خراسان و یزد و کرمان) بدترین وضعیت را دارند.

• جنوب اصفهان، ورامین-تهران، و دشت قزوین هم در معرض خطر جدی هستند.

• شمال کشور (گیلان، مازندران) وضعیت بهتری دارند، ولی با مشکل فرسایش و سیلاب مواجهه هستند.

 

√ منابع

1. سازمان هواشناسی ایران. (1402). میانگین بارندگی سالانه و پراکندگی اقلیمی.
   https://irimo.ir
2. وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب ایران. (1402). گزارش وضعیت منابع آب کشور.
   https://www.moe.gov.ir
3. تابناک. (1402). آخرین وضعیت منابع آب در ایران.
   https://www.tabnak.ir/fa/news/1186974
4. فرارو. (1402). وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی و فرونشست در کشور.
   https://fararu.com/fa/news/776038
5. پایگاه داده‌های ملی اقلیم و خشکسالی ایران (IMDAD).
   http://www.imdad.ir
6. ایسنا. (1401). گزارشی از فرونشست زمین در تهران و اصفهان.
   https://www.isna.ir/news/1401101113881
7. پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه تهران. (1401). تحلیل اثرات تبخیر بر منابع آبی ایران.
   http://wri.ut.ac.ir
8. سازمان حفاظت محیط زیست ایران. گزارش سالانه تالاب‌های خشک‌شده و مناطق بحرانی زیست‌محیطی.
   https://doe.ir
9. پایگاه داده‌های جهانی فرونشست زمین – NASA.
   https://grace.jpl.nasa.gov
10. یونیسف (UNICEF) و بانک جهانی. مدیریت بحران آب در ایران – 2023.
    https://www.unicef.org/iran
11. وزارت جهاد کشاورزی، 1401؛ گزارش ملی آب کشور
12. مرکز آمار ایران، 1401؛ amar.org.ir  
13. مرکز تحقیقات آب و انرژی، 1402